Tajemnice Splitu

Split to drugie co do wielkości miasto i port nad Adriatykiem, w środkowej części wybrzeża. Położone na półwyspie wysuniętym w stronę zachodu (ze wzgórzem Marjan), między zatokami Kastelanski zaliv od pn. i Splitski kanał od pd., od strony otwartego morza osłonięty wyspami Ćiovo, Śolta i Brać, zaś od strony lądu masywem g. Kozjak (780 m) na pn. i Mosor (1330 m) na wsch.

Split jest dużym ośrodkiem przemysłowym i centrum turystycznym regionu. Połączony linią kolejową, liniami żeglugowymi, promem z wyspą Brać i włoskim brzegiem Adriatyku (Pescara) oraz liniami lotniczymi. Łagodny klimat: średnia temp. stycznia 4- 7,2°C, lipca + 26°C; duże nasłonecznienie. Podzwrotnikowa roślinność. Piaszczyste plaże, przystanie sportowe, hotele i camp.; zabytki. Split jest trzecim pod względem ruchu turystycznego (po Dubrowniku i Rijece) ośrodkiem na wybrzeżu adriatyckim.

Na miejscu dzisiejszego Splitu powstała na początku naszej ery osada iliryjsko-grecka Aspalathos. Współżycie nie zawsze układało się pomyślnie, z czego korzystają Rzymianie i w I w. p.n.e. zakładają prowincję Illirycum, z centrum w pobliskiej Salonie. Dzieje Salony jak i Splitu związały się z losami cesarza rzymskiego Dioklecjana (Caius Aurelius Valerian Diocletianus). Urodzony ok. 243, syn wyzwoleńca, legionista rzymski, potem konsul i dowódca straży cesarskiej, 284 wyniesiony na tron cesarski przez armię. Reorganizator państwa; wprowadził monarchię absolutną; otoczył się wschodnim ceremoniałem dworskim (diadem i purpura). Umiłował wybrzeże dalmatyńskie, toteż osadę Aspalathos wybiera na miejsce ostatnich lat życia. Nad samym brzegiem morza kazał zbudować wspaniały pałac (295-305), gdzie zamieszkał po abdykacji 305 i zmarł 316.

Pałac zbudowany na wzór czworokątnego obozu wschodniego, z wysokim murem i basztami. Wodę otrzymywał z okolic Salony 9 km akweduktem. Pałac przecinały 2 główne ulice zakończone bramami: na pn. Złota, na wsch. Srebrna, na zachód Żelazna i na pd. mniejsza Brązowa, prowadząca do przystani. W pn. części pałacu znajdowały się pomieszczenia dla gwardii, w pd. rezydencja cesarska. Przy skrzyżowaniu ulic dziedziniec pałacu otoczony kolumnami, po zach. stronie świątynia Jowisza, a we wsch. mauzoleum. Z perystylu przez westybul wchodziło się do dworu cesarskiego, z szeroką galerią arkadową wychodzącą na brzeg morski. Pałac zbudowany z kamienia z wyspy Brać, słupy granitowe przywiezione z Bliskiego Wschodu, podobnie jak 2 sfinksy egipskie. Po śmierci Dioklecjana miejsce zesłań zdetronizowanych i samozwańczych cesarzy. 615 ludność ze zburzonej przez Awarów i Słowian Salony osiedla się na terenie pałacu.

Od 650 powstaje miasto Split, z początku w obrębie pałacu, później poza nim. W ciągu IX i X w. napływa tu ludność słowiańska. Od XI w. miasto należy do królów węgiersko-chorwackich lub Bizancjum. Od 1420, pod władzą Wenecji, następuje okres jego upadku. Po upadku Wenecji (1797) Split zajmuje Austria aż do 1918, kiedy wchodzi w skład Jugosławii. 1941-43 pod okupacją włoską; IX 1943 zajmują go Niemcy, aż do wyzwolenia 26 X 1944. Podczas wojny od bombardowań ucierpiała część nadbrzeżna miasta, na pd. wsch. od pałacu Dioklecjana.

Zwiedzanie Splitu rozpoczynamy od szerokiej promenady nadmorskiej ozdobionej 2 rzędami wysmukłych palm, zw. Titova obala. Od pn. promenadę zamyka rząd kilkupiętrowych XIX-wiecznych budynków mieszkalnych, z licznymi sklepami, kawiarniami i restauracjami. Gdy bliżej przypatrzeć się fasadom domów, nietrudno odgadnąć, że domy te wbudowane są we fragmenty d. pałacu Dioklecjana. Widoczne ślady 42-arka-dowego korytarza - krypto-portyku z 3 loggiami (służącego do nadmorskich spacerów cesarza), na którym mieściły się zwrócone w stronę morza komnaty cesarza. Obecnie trwa proces oczyszczania lepiej zachowanych części pałacu od naleciałości wieków. Odrestaurowano piwnice pałacu, umieszczając w nich muzeum. Z promenady Titova obala kierujemy się na wsch., do narożnej baszty.

Na wprost pomnika Brama Złota w części korytarza kościół Św. Martina. Z bramy patrzymy na perystyl, w głębi westybul części cesarskiej. Po obu stronach ulicy wznosiły się budynki mieszkalne dla wojska, później tkalnie wojskowe, w ciągu wieków przebud. na domy mieszkalne. Na lewo przy bocznej ul. Źarkova 5 pałac Papalić XV w., jeden z najpiękniejszych zabytków architektury gotyckiej w Splicie, obecnie Muzeum Miejskie. Opodal skrzyżowania gł. ulic pałac Aqubio-Ivellio z gotyckim portalem i renesansowym dziedzińcem.

Od skrzyżowania na pd. - perystyl, najbardziej monumentalna i stosunkowo dobrze zachowana centralna część pałacu Dioklecjana, z marmurowymi i granitowymi kolumnami korynckimi podtrzymującymi arkady. Między kolumnami późniejsze gotyckie i barokowe budowle. Pd. część zamyka wejście do pałacu cesarskiego - przedsionek z 4 kolumnami granitowymi (dźwigającymi tympanon). Między kolumnami kaplice: Gospa od Pojasa 1544 i Gospa od Zaćeća 1650. Za drzwiami wejście do częściowo zachowanego kolistego przedsionka o średnicy 12 m, 17 m wys., z kopułą ozdobioną mozaiką. Z sieni wchodziło się do sali audiencyjnej, bogato ozdobionej marmurami i alabastrem, z górnym oświetleniem. Po obu stronach znajdowały się komnaty cesarskie. Zachowane drzwi prowadzą do kryptoportyku od strony morza. Niestety, komnaty z całym ich bogactwem zostały w ciągu wieków rozgrabione i zniszczone.

Za wsch. kolumnami perystylu mauzoleum ces. Dioklecjana, obecnie katedra Św. Dujmy, zachowana niemal w całości. Zewnątrz tę ośmiokątną budowlę otacza sień (peripteros) z 24 korynckimi kolumnami, kiedyś podtrzymującymi dach. Do mauzoleum prowadziło 16 schodów, przy wejściu (gdzie obecnie wznosi się dzwonnica) ustawione były 4 egipskie granitowe sfinksy. Jeden z nich w perystylu z XV w. p.n.e., drugi przed świątynią Jowisza (naprzeciwko mauzoleum), trzeci i część czwartego w Muzeum Archeol. Splitu. Mauzoleum wewnątrz ma kształt kolisty, z 2 szeregami granitowo-porfirowych kolumn korynckich, fryz z medalionami ces. Dioklecjana, jego żony Priski, córki Waleni, Hermesa Psihopomposa oraz scenami myśliwskimi.

Pod koniec VIII w. pierwszy arcybiskup Splitu przekształcił mauzoleum na kościół, toteż w ciągu wieków dokonano wiele przeróbek: dodano 2 gotyckie ołtarze dłuta Bonina z Mediolanu 1427, fresk nad ołtarzem XV w.; na lewo ołtarz dłuta J. Dalmatyńczyka 1448, ołtarz barokowy dłuta G. M. Morlaitera 1767, na stropie freski; ołtarz gł. XVII w. z gotyckim krucyfiksem drewnianym XIV w.; rzeźbione romańskie ławy za głównym ołtarzem XIII w., najstarsze w Dalmacji oraz bogato rzeźbiona marmurowa kazalnica romańska XIII w.

Naprzeciwko katedry (40 m na zach. od perystylu) świątynia Jowisza, 1493 zamieniona na baptysterium; u wejścia sfinks ze starożytnego Egiptu, wczesnochrześcijańska kolumna z V-VI w., płyty nagrobkowe i sarkofag renesansowy 1533; schody, bogato zdobiony portal, kasetonowe sklepienie chrzcielnica XIV w. pokryta rzeźbionymi płytami XI w.

Ruchliwy plac Narodni trg to centrum średniowiecznego Splitu. Na lewo hot. Central; na prawo gotycki ratusz 1443 z loggią na parterze; zniszczone 1820 piętro odbudowane w stylu neogotyku 1945 uformowano tu pierwszy rząd Chorwacji; obecnie Muzeum Etnograficzne. Obok pałac Karepić XVI w.,Na pn. ul. Domaldova, przy niej klasztor Sw. Marii de Taurello, z pięknym portalem renesansowym 1583 i częściowo zachowaną renesansową klauzurą Przy końcu ulicy renesansowy pałac De Geremia. Od ul. Domaldova kierujemy się na ul Trogirskih żrtava z gotyckim kośc. Św. Ducha (grobowiec znanego budowniczego i rzeźbiarza w stylu gotycko-renesansowym Andrija Alcśi 1430-1503).

Z zach. części pl. Narodni trg, na pd. ul. Śubićeva, przy niej: późno-gotycki pałacyk Papalić XV w., dzieło znanego mistrza J. Dalmatyńczyka oraz barokowy pałac Tartaglia, za czasów napoleońskich rezydencja marszałka Marmonta. Wychodzimy na Trg Braće Radića, opodal pomnik poety Marko Marulicia (1450-1524), pochodzącego ze Splitu, autora moralistyczno-alegorycznego eposu Judita. Obok pomnika wczesnobarokowy pałac Milesi, mieści się tu Muzeum Morskie. Po przeciwnej stronie baszta Hrvojeva kula zbud. przez Wenecjan w XV w. Obok baszty Hrvojeva wychodzimy na promenadę nadmorską, Titova obala, skąd rozpoczęliśmy zwiedzanie starego Splitu.

Na niewielkim placyku kościół i klasztor Św. Franje XIII w.; tamże grobowiec Trumbicia, polityka, podczas I wojny światowej przewodniczącego Komitetu Jugosł. w Londynie, orędownika zjednoczonego państwa Słowian Południowych, ministra spraw zagranicznych. W kościele groby: kronikarza Splitu T. Arhidjakona (1200-68), poetów: M Marulicia, J. Kavanjina (1641-1714) oraz I. Lucicia.

Od pałacu Dioklecjana na półwysep Marjan idziemy przez pl. Trg Repubiike, przy nim hot. Bellevue, stary teatr, kośc. Gospe od Zdravlja 1937 (dzwonnica XVII w.); pośrodku placu popiersie poety L. Boticia. Wzdłuż wsch. strony placu ul. Marmontova, przy niej kąpielisko lecznicze (Splitske toplice).