Środkowa Dalmacja

Do Dalmacji należy mocno rozczłonkowane wybrzeże Adriatyku od Rijeki po zatokę Kotor oraz leżące przed nim grupy wysp. Wzdłuż wybrzeża przebiega pasmo Gór Dynarskich. Osiągają one przeciętną wysokość 1500 rn i są gęsto poprzecinane długimi dolinami. W południowo-wschodniej cześci półwyspu szerokość gór dochodzi do 300 km.

Leżące w zachodniej części obszary o charakterze wapiennym i stromo spadające do Morza Adriatyckiego zawsze utrudniały połączenie miast wybrzeża z resztą kraju. To Właśnie było przyczyną utrzymywania się prawie nienaruszonej zachodniej kultury romańskiej, podczas gdy W głębi kraju kultura zdominowana była najpierw przez Bizancjum, a potem przez Turcję. Obszar Dalmacji Środkowej rozpoczyna się w okolicach Ninu i Zadaru, ciągnie się przez Trogir i Split oraz wyspy Brać, Hvar i Vis aż do Omisa i ujścia Neretwy do Adriatyku. Wyspy zbudowane są z fliszu i dolomitu. Ta część Dalmacji stanowiła od dawien dawna jej najważniejsze tereny. To tutaj w czasach rzymskich znajdowała się stolica prowincji - starożytna Salona, a potem jej następca - Split.

Zamieszkujące te tereny plemiona słynęły jako żeglarze i korsarze, potem przybyli tu Grecy i zaczęły powstawać osady o charakterze miejskim i portowym. Rzymianie w wojnach z llirami zdobyli najpierw wyspy, a potem ziemie na lądzie. W VII w. na środkową Dalmację uderzyli Awarowie i Słowianie, burząc Salonę. Głównym miastem stał się wtedy Zadar. W X w. pojawiły się pierwsze czysto słowiańskie grody. Mniej więcej w tym samym czasie rozpoczęła się chrystianizacja ludności.

W pobliżu Splitu wzgórza wybrzuszają się mocniej, tworząc pasmo Kozjak, które wydaje się wyrastać wprost z morza nad Kaśtelanskim Zalewem. Na południowym wschodzie zamyka zatokę łańcuch gór Mosor. Poniżej Zadaru, u ujścia rzeki Krka, leży Szybenik ze słynną katedrą Juraja Dalmatinca. Na północ od miasta rzeka tworzy malownicze przełomy i wodospady, które znalazły się w granicach Parku Narodowego Krka.

W Splicie powstało arcybiskupstwo, któremu podlegała cała Dalmacja Środkowa. Potem tej pięknej krainy zapragnęła Wenecja. Trochę inaczej rozwinęły się losy terenów położonych na wschód od Splitu, aż do ujścia Neretwy. Zamieszkiwali tu Neretljanie, plemię, którego mężczyźni odznaczali się wyjątkową siłą i odwagą. Byli oni najlepszymi żeglarzami na tych terenach i uprawiali korsarstwo. Szybko opanowali okoliczne wyspy Brać, Hvar i Korćulę, które wkrótce zeslawizowali. Założone przez nich miasta ludność romańska nazywała Paganią, prawdopodobnie ze względu na panujące tu przez długi czas wierzenia pogańskie. Neretljanie teoretycznie uznawali zwierzchność Chorwacji, ale w praktyce był to lud wolny i niezależny aż do XI w. Nawet gdy wpływ chorwackich władców był silny, żeglarze nadal zajmowali się korsarskim rzemiosłem. Szczególnie upodobali sobie ataki na statki weneckie. W tym czasie zasłynął szczególnie ród Kaćici, który wybrał na swą siedzibę Omiś. Knez rodu ze swoimi wiernymi żeglarzami opanował całe wybrzeże pomiędzy dwoma rzekami Cetiną i Neretwą. Lud ten zajmował się grabieżą na morzach do XIV w. Omiśanie stanowili wzorcowy przykład rozdrobnienia feudalnego na tych terenach.

Patrząc na wybrzeże z perspektywy historyczno-kulturalnej trzeba powiedzieć że niewiele ma ono cech wspólnych z kulturą słowiańską. O ścisłym zespoleniu wybneża z Italią świadczą miasta o wyraźnie śródziemnomorskich cechach jak Zadar, Sibenik, Trogir, Split, Korcula czy Dubrownik. Gra kontrastów jest obecna na każdym kroku. Widoczna w sterczących rafach i łagodnych mieliznach, w małych potoczkach lub jeziorach i półdzikich wąwozach, w wąskich uliczkach, małych ryneczkach i wspaniałych rynkach, atrakcyjnych promenadach wzdłuż morza, przestrzennych placach, prawdziwych miejskich alejach, w cichych alejkach, którymi przechadzają się znużeni mieszkańcy i miejscach, które wypełniają ciekawi wszystkiego turyści.