Pałac cesarza Dioklecjana

Pałac Dioklecjana to jedna z najwspanialszych zachowanych budowli rzymskich na świecie. Cesarz Dioklecjan kazał w latach 295-305 zbudować pałac, w którym zamieszkał pod koniec życia. Po śmierci władcy w warownej fortecy schronili się uciekinierzy ze zdobytej przez Słowian Salony, w większości chrześcijanie. Los i historia bywają ironiczne, bo przecież właśnie chrześcijan Dioklecjan próbował zniszczyć.

Pałac położony nad zatoką zbudowany jest na planie nieprawidłowego prostokąta (215 na 180 m), którego boki stanowią potężne warowne mury o grubości 2 m wzmocnione 16 wieżami W XVII w. większość baszt została rozebrana, a budulec wywieziono do Wenecji. Ocalały tylko trzy, z których jedna północno-zachodnia - częściowo zachowała pierwotny wygląd. Dwie pozostałe zamieniono na domy mieszkalne. Warowny charakter budowli łagodził fronton wznoszący się bezpośrednio z morza, ozdobiony galerią z pięknymi arkadami oraz trzema loggiami (do dzisiejszych czasów zachowała się jedna, wbudowana w dom mieszkalny). Galeria przeznaczona była wyłącznie do dyspozycji cesarza, który zimą odbywał tu spacery.

Bramy do miasta znajdowały się na przedłużeniu głównych szlaków komunikacyjnych wschód-zachód i północ-południe. Od strony południowej znajduje się Porta Aenea - Brama z Brązu, która prowadziła do prywatnej przystani cesarza i piwnicznych pomieszczeń magazynowych. Na podstawie ich rozmieszczenia można wywnioskować, gdzie byty zlokalizowane sale cesarskie, Kolumna koryncka które zostały zniszczone podczas II wojny światowej. Oprócz pomieszczeń położonych wzdłuż korytarza znajdowała się tam duża trójnawowa hala z absydą, powyżej której istniała kiedyś sala reprezentacyjna. Dzisiaj w odrestaurowanych piwnicach często odbywają się wystawy. Idąc od strony Porta Aenea, można trafić na malowniczy dziedziniec otoczony marmurowymi i granitowymi kolumnami ko-rynckimi, który stanowi centralny punkt Starego Miasta. Kolumny mają pięknie zdobione kapitele. Od zachodu wbudowano w nie gotyckie i barokowe domy mieszkalne. Dalej, po stronie południowej znajduje się monumentalny fryz wsparty na kolumnach, a za nim interesujący westybul. Między kolumnami umieszczone są kapliczki Matki Bo skiej z XVI i XVII w.

Po wschodniej stronie perystylu (w którym odbywają się przedstawienia teatralne) Dioklecjan kazał wybudować swoje Mauzoleum, które w VII w. zostało przebudowane i podniesione do godności katedry św. Dujama. Wnętrze świątyni ma kolisty kształt, podzielone jest rzędem kolumn i zwieńczone kopułą z wypalanej cegły. Nad kolumnami znajduje się bardzo ciekawy portret Dioklecjana i jego żony wkomponowany w mitologiczny obrazek Erosa na polowaniu. Główny ołtarz wykonany z białego marmuru (barok) poświęcony jest św. Anastazjusowi, męczennikowi z czasów prześladowań chrześcijan. Za nim znajdują się najstarsze w Dalmacji rzeźbione romańskie ławy z XIII w. Warto zwrócić uwagę na dwa gotyckie ołtarze dobudowane w 1427 r. oraz freski na stropie i bogato rzeźbioną marmurową kazalnicę z XIII w. Katedrę zdobi szereg pięknych obrazów z okresu renesansu i baroku oraz sporo cennych rzeźb. W skarbcu przechowywane są wyroby ze złota, szaty liturgiczne z okresu romańskiego, gotyckiego i baroku oraz pochodzące z VIII, XI i XIII w. rękopisy i inkunabuły - zdobione ręcznie książki. Koniecznie trzeba się przyjrzeć wspaniałym dwuskrzydłowym drzwiom katedry, które są najwybitniejszym zabytkiem romańskiej rzeźby splickiej, a zostały wykonane w drzewie orzechowym przez Andrija Buvinę. Płaskorzeźby na drzwiach przedstawiają sceny z życia Chrystusa. W czasach cesarza Dioklecjana wejścia do Mauzoleum strzegły cztery egipskie Sfinksy z okresu Tutmozisa III (obecnie jeden stoi przy wejściu do komnat cesarskich, drugi w Muzeum Archeologicznym, trzeci przy wejściu do dawnej świątyni Jupitera).

Katedra to miejsce przesiąknięte niezwykłą atmosferą, gdzie spotykają się dwa różne światy: starożytny świat cesarza Dioklecjana i świat uciekinierów, prześladowanych przez niego chrześcijan. To wyjątkowe miejsce odwiedził w październiku 1998 r. papież Jan Paweł II i odprawił tu mszę w intencji pokoju na świecie.